TRZEMESZNO NA PRZESTRZENI DZIEJÓW
Trzemeszno to niewielkie miasto gminne usytuowane we wschodniej części Wielkopolski, położone 15 kilometrów na północny wschód od Gniezna.
Jego nazwa wywodzi się od staropolskiego słowa „trzemcha”, oznaczającego kwiat czeremchy, który rósł niegdyś w najbliższej okolicy.
Ważny wpływ na ukształtowanie się Trzemeszna, jako wczesnośredniowiecznej osady, wywarło jego położenie na przebiegu jednego z głównych szlaków handlowych, łączącego Wielkopolskę z północnym Mazowszem i Pomorzem Gdańskim. Niektórzy badacze twierdzili, że około X wieku istniał gród obronny, który dzięki rozwojowi podgrodzia, wkrótce miał przekształcić się w osadę targową. Badania archeologiczne nie potwierdziły jednak teorii o istnieniu grodu obronnego.
Ważnym elementem dziejów Trzemeszna jest pielęgnowana od wieków tradycja, mówiąca o tym, że to właśnie tutaj, w miejscowym klasztorze benedyktynów, miały być od 997 roku złożone szczątki świętego Wojciecha, zanim w 999 roku, przeniesiono je do Gniezna.
W XII wieku trzemeszeńska osada stała się własnością klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna, sprowadzonych tutaj przez Bolesława Krzywoustego. Lokacja miejska nastąpiła około II połowy XIV wieku. Mimo stopniowego rozwoju, miasto nie osiągnęło większego znaczenia gospodarczego – przez kilka najbliższych stuleci, głównym zajęciem mieszkańców była uprawa roli oraz produkcja rzemieślnicza na potrzeby lokalnego rynku.
Od połowy XVII wieku miał miejsce gospodarczy regres regionu i miasta, spotęgowany przez zarazy oraz działania wojenne II połowy XVII oraz I połowy XVIII wieku. W 1766 roku Trzemeszno liczyło zaledwie 15 domów. W mieście żyło 5 rzemieślników, a uprawiano pół łana gruntu.
W II połowie XVIII wieku nastąpił przełomowy, dynamiczny rozwój miasta. Ten ważny etap w jego dziejach, związany był z osobą i działalnością Michała Kościeszy Kosmowskiego, który w latach 1761-1804 sprawował godność opata klasztoru. Z niezwykłym rozmachem zajął się on działalnością osadniczą i budowlaną. Założył tzw. Nowe Miasto – przedmieście w którym osiedlili się sukiennicy, Przedmieście św. Michała przeznaczone dla rzemieślników oraz wydał dokument lokacyjny dla starej osady Skwarzymowo, nadając jej statut przedmieścia. Z inicjatywy opata powstał w mieście szereg obiektów użyteczności publicznej: „Collegium Tremesnensis” będące szkołą podwydziałową oraz szkołą średnią dla alumnów duchownych, szpital oraz browar. Przedsięwzięciem które zogniskowało artystyczne starania opata, stała się rozbudowa i barokizacja kościoła klasztornego, uwieńczona uroczystą konsekracją w 1791 roku.
W 1784 roku opat wydał ordynację dobrego porządku, regulującą sprawy samorządowe poprzez wprowadzenie trzech porządków miejskich oraz zarządzenia porządkowe dotyczące spraw publicznych.
Akcje osadnicze i budowlane II połowy XVIII zaowocowały błyskawicznym rozwojem miasta i wzrostem liczby jego mieszkańców. W 1793 roku stały w mieście 144 budynki, z których 11 było krytych dachówką, 91 gontami i 42 słomą. W mieście żyło wówczas 913 osób zajmujących się przede wszystkim rzemiosłem, handlem i rolnictwem.
W 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski, Trzemeszno zostało włączone w skład państwa pruskiego.
Żywy oddźwięk miało w Trzemesznie powstanie kościuszkowskie. W mieście i jego okolicy działali emisariusze oraz patrole powstańcze wysyłane z Gniezna. Warto nadmienić, że z Trzemeszna pochodził szewc Jan Kiliński, bohater insurekcji kościuszkowskiej w Warszawie.
W 1807 roku Trzemeszno znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego, jednak w 1815 roku ponownie dostało się pod panowanie pruskie i weszło w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
W okresie po włączeniu Trzemeszna w struktury Wielkiego Księstwa Poznańskiego, miasto rozwijało się wolniej niż w II połowie XVIII wieku. Zaszły natomiast znaczne zmiany w dziedzinie demografii. Liczba mieszkańców szybko urosła i zmienił się jej skład narodowościowy i wyznaniowy. Gdy w 1818 roku żyło w mieście 1367 osób, to w 1831 roku było ich już 1703, a w 1837 roku Trzemeszno liczyło 2167 mieszkańców. W dużej mierze było to spowodowane napływem ludności niemieckiej oraz żydowskiej. Jednak mimo tego oraz usilnej germanizacji prowadzonej przez pruskie władze zaborcze, Trzemeszno zachowało wybitnie polski charakter .
W 1836 roku władze pruskie przeprowadziły kasację klasztoru kanoników. Ówczesny opat Edward Markowski złożył swą godność i został proboszczem parafii, a zabudowania klasztorne uległy rozbiórce.
W 1848 roku podczas Wiosny Ludów, Trzemeszno stało się jednym z głównych ośrodków polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego w Wielkopolsce. W końcu marca zebrał się w mieście oddział 1500 powstańców. Pruscy żołnierze uderzyli na miasto 10 kwietnia, w sile około tysiąca ludzi. Wywiązała się potyczka w wyniku której zginęło 16 Polaków, a 30 zostało rannych. Prusakom pomagali w walce miejscowi Niemcy i Żydzi, co wywołało ogromne oburzenie ludności polskiej. Doszło do zamieszek, w wyniku których zginęło 4 Żydów, pobito wielu Niemców i Żydów, a ich domy zostały splądrowane.
Duże tradycje w walce o sprawę polską miało trzemeszeńskie gimnazjum. W 1844 roku powstało w nim tajne stowarzyszenie uczniów gimnazjalnych „Sarmatia”, a od 1861 roku działało tajne Towarzystwo Narodowe „Zan”. Uczniowie gimnazjalni wzięli też masowy udział w powstaniu styczniowym. W odpowiedzi na to, władze pruskie w dniu 5 marca 1863 roku zamknęły gimnazjum. Na jego miejsce w 1866 roku powołano szkołę międzywydziałową, którą w 1871 roku przemianowano na progimnazjum. Trzemeszeńska szkoła wykształciła wiele wybitnych osób, które odegrały poważną rolę w różnych dziedzinach życia. Byli to między innymi: przemysłowiec Hipolit Cegielski, działacz gospodarczy dr Józef Kusztelan, okulista i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Bolesław Wicherkiewicz, jeden z dyktatorów powstania styczniowego generał Marian Langiewicz, profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego: ks. Władysław Chotkowski i Kazimierz Zimmermann, działacz narodowy Józef Chociszewski oraz Prymas Polski Florian Stablewski.
Powstanie styczniowe odbiło się szerokim echem w samym mieście. Poprzez Trzemeszno udawała się do powstania ludność całej okolicy, a nawet cudzoziemcy. Oddział powstańczy zorganizował Trzemesznianin, Albin Zimmermann. Mieszczanie tłumnie brali udział w nabożeństwach błagalnych, na których wygłaszano kazania patriotyczne.
Po upadku powstania styczniowego zaniechano myśli o zbrojnym odzyskaniu niepodległości, a zajęto się ekonomicznym i kulturalnym rozwojem społeczeństwa polskiego. W 1865 roku założono w Trzemesznie Kasę Pożyczkową. Od 1874 roku działało Towarzystwo Przemysłowe, które aktywnie działało na polu kultury i oświaty. Powołano do życia biblioteczkę parafialną, a po 1880 roku powstał oddział Towarzystwa Czytelni Ludowych. W roku 1894 powstało gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
W drugiej połowie XIX wieku Trzemeszno przekształciło się w nowoczesne miasteczko, z rozwijającym się przemysłem. W 1867 roku liczyło 3976 mieszkańców, w 1888 roku 4766, a w 1909 roku żyło w nim 5195 osób. Odsetek ludności polskiej kształtował się w okolicach 80 procent. Na początku XX wieku pracowali w mieście przedstawiciele 23 zawodów rzemieślniczych. Z zakładów wytwórczych istniały farbiarnia, olejarnia, krochmalnia i mleczarnia spółdzielcza. Powstała fabryka wyrobów cementowych i dwie wytwórnie maszyn rolniczych. Duże znaczenie dla rozwoju miasta, miało uruchomienie w 1872 roku linii kolejowej łączącej Trzemeszno z Poznaniem, Inowrocławiem i Toruniem.
Wybuch I wojny światowej powstrzymał rozwój miasta. Mimo że Wielkopolska nie była objęta działaniami militarnymi, to jednak skutki wojny były dla mieszkańców bardzo odczuwalne.
27 grudnia 1918 roku rozpoczęło się powstanie wielkopolskie. W Trzemesznie szybko sformowano oddział powstańczy, którego dowódcą został Władysław Wlekliński. Usunięto niemieckich urzędników, a komendantem miasta obwołano Edmunda Sędzierskiego. Spod panowania pruskiego, Trzemeszno zostało oswobodzone samodzielnie, przez mieszkańców miasta już 28 grudnia 1918 roku.
Odzyskanie niepodległości i pierwsze lata w wolnej Polsce sprzyjały rozwojowi handlu i ogromnie rozdrobnionego rzemiosła. Sytuację komplikowała jednak ogromna inflacja, bezrobocie, a później kryzys gospodarczy. Wielu osobom pomagały instytucje społeczne i charytatywne, spora grupa korzystała z dożywiania w kuchniach dla bezrobotnych. W 1935 roku istniało w mieście 97 placówek handlowych oraz 13 zakładów gastronomicznych.
Mimo trudności gospodarczych, kwitło życie kulturalno-oświatowe. Organizatorami wielu przedsięwzięć kulturalnych były: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Przemysłowe, Koło Śpiewacze, Związek Harcerstwa Polskiego, Towarzystwo Przyjaciół Sceny oraz Towarzystwo Mandolinistów. Istniało kino którego właścicielami byli J. Mikulski i P. Kawecki. W 1937 roku ukazał się tygodnik informacyjno-gospodarczy „Kosynier” redagowany przez Kazimierza Majewskiego. Pisząc o życiu kulturalno-oświatowym, należy podkreślić wybitną rolę Państwowego Gimnazjum Klasycznego. Nie tylko umożliwiało ono zdobycie wiedzy, szerokiej grupie młodzieży z różnych warstw społecznych, ale też znaczna część grona pedagogicznego popularyzowała wiedzę i oświatę, poprzez organizowanie otwartych odczytów i wykładów.
1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. 10 września po kilkugodzinnej walce, Wehrmacht zajął miasto. Zaprowadzono wówczas nowy okupacyjny porządek oraz przystąpiono do eksterminacji polskiego społeczeństwa. Od 9 do 11 września rozstrzelano 19 osób, a 5 października we wsi Kocin w masowej egzekucji zginęło 27 obrońców miasta i okolicy. Prowadzono politykę biologicznego wyniszczenia Polaków, niszczono polskie życie kulturalne i religijne. W 1940 roku w bazylice urządzono magazyn umundurowania, a w budynku gimnazjum zlokalizowano wojskowy magazyn żywności. Terroryzowana i szykanowana ludność polska nie zachowywała się wobec okupanta biernie. Mimo grożących niebezpieczeństw, w mieście działała między innymi Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich oraz Szare Szeregi.
Po 1945 roku przed mieszkańcami Trzemeszna stanął ogrom zadań. Pierwszym z nich było powołanie Komitetów Obywatelskich, których zadaniem było uruchomienie przedsiębiorstw oraz urządzeń komunalnych. Komitety szybko przekształciły się w zarządy miejskie oraz gminne. Odbudowa życia gospodarczego nie należała do rzeczy łatwych. W pierwszej powojennej ewidencji zakładów, stwierdzono istnienie mleczarni, 2 piekarń, browaru, krochmalni, olejarni, rzeźni, cementowni, stolarni oraz gazowni, elektrowni i wodociągu. Większość przedsiębiorstw udało się uruchomić w zaledwie kilka miesięcy po zakończeniu okupacji. Największy rozwój przemysłu nastąpił w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Ponad trzykrotnie wzrosła wówczas liczba zatrudnionych w tej gałęzi gospodarki. Największym zakładem, zatrudniającym ponad 1000 osób były Pomorskie Zakłady Materiałów Izolacyjnych „Izopol”, które uruchomiono w 1969 roku. Przedsiębiorstwo miało poważny wkład w finansowy i organizacyjny rozwój miasta. Dzięki niemu, znacznie rozbudowano osiedle mieszkaniowe, zakład partycypował między innymi w kosztach budowy przedszkola, sieci wodociągowej, oczyszczalni ścieków i ośrodka zdrowia.
Ważną rolę odegrała spółdzielczość. Zaraz po zakończeniu wojny powstała spółdzielnia spożywców. Utworzono sieć placówek handlowych, zorganizowano piekarnię, rozlewnię wód gazowanych i masarnię. Oświatowy i kulturalny rozwój mieszkańców miasta zapewniało szkolnictwo podstawowe i ponadpodstawowe, dom kultury i biblioteka publiczna. Wielkim wyzwaniem dla mieszkańców miasta była odbudowa bazyliki i gimnazjum, spalonych w 1945 roku przez uciekające wojska hitlerowskie.
Ostatnie dziesięciolecie XX wieku było okresem sprzyjającym rozwojowi Trzemeszna. W 1998 roku na terenie miasta i gminy istniało ponad 450 podmiotów gospodarczych, wśród nich między innymi 20 produkcyjnych, ponad 150 usługowych i około 130 handlowych. W 1999 roku na skutek reformy administracyjnej kraju, Trzemeszno znalazło się w powiecie gnieźnieńskim w województwie wielkopolskim.
Jego nazwa wywodzi się od staropolskiego słowa „trzemcha”, oznaczającego kwiat czeremchy, który rósł niegdyś w najbliższej okolicy.
Ważny wpływ na ukształtowanie się Trzemeszna, jako wczesnośredniowiecznej osady, wywarło jego położenie na przebiegu jednego z głównych szlaków handlowych, łączącego Wielkopolskę z północnym Mazowszem i Pomorzem Gdańskim. Niektórzy badacze twierdzili, że około X wieku istniał gród obronny, który dzięki rozwojowi podgrodzia, wkrótce miał przekształcić się w osadę targową. Badania archeologiczne nie potwierdziły jednak teorii o istnieniu grodu obronnego.
Ważnym elementem dziejów Trzemeszna jest pielęgnowana od wieków tradycja, mówiąca o tym, że to właśnie tutaj, w miejscowym klasztorze benedyktynów, miały być od 997 roku złożone szczątki świętego Wojciecha, zanim w 999 roku, przeniesiono je do Gniezna.
W XII wieku trzemeszeńska osada stała się własnością klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna, sprowadzonych tutaj przez Bolesława Krzywoustego. Lokacja miejska nastąpiła około II połowy XIV wieku. Mimo stopniowego rozwoju, miasto nie osiągnęło większego znaczenia gospodarczego – przez kilka najbliższych stuleci, głównym zajęciem mieszkańców była uprawa roli oraz produkcja rzemieślnicza na potrzeby lokalnego rynku.
Od połowy XVII wieku miał miejsce gospodarczy regres regionu i miasta, spotęgowany przez zarazy oraz działania wojenne II połowy XVII oraz I połowy XVIII wieku. W 1766 roku Trzemeszno liczyło zaledwie 15 domów. W mieście żyło 5 rzemieślników, a uprawiano pół łana gruntu.
W II połowie XVIII wieku nastąpił przełomowy, dynamiczny rozwój miasta. Ten ważny etap w jego dziejach, związany był z osobą i działalnością Michała Kościeszy Kosmowskiego, który w latach 1761-1804 sprawował godność opata klasztoru. Z niezwykłym rozmachem zajął się on działalnością osadniczą i budowlaną. Założył tzw. Nowe Miasto – przedmieście w którym osiedlili się sukiennicy, Przedmieście św. Michała przeznaczone dla rzemieślników oraz wydał dokument lokacyjny dla starej osady Skwarzymowo, nadając jej statut przedmieścia. Z inicjatywy opata powstał w mieście szereg obiektów użyteczności publicznej: „Collegium Tremesnensis” będące szkołą podwydziałową oraz szkołą średnią dla alumnów duchownych, szpital oraz browar. Przedsięwzięciem które zogniskowało artystyczne starania opata, stała się rozbudowa i barokizacja kościoła klasztornego, uwieńczona uroczystą konsekracją w 1791 roku.
W 1784 roku opat wydał ordynację dobrego porządku, regulującą sprawy samorządowe poprzez wprowadzenie trzech porządków miejskich oraz zarządzenia porządkowe dotyczące spraw publicznych.
Akcje osadnicze i budowlane II połowy XVIII zaowocowały błyskawicznym rozwojem miasta i wzrostem liczby jego mieszkańców. W 1793 roku stały w mieście 144 budynki, z których 11 było krytych dachówką, 91 gontami i 42 słomą. W mieście żyło wówczas 913 osób zajmujących się przede wszystkim rzemiosłem, handlem i rolnictwem.
W 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski, Trzemeszno zostało włączone w skład państwa pruskiego.
Żywy oddźwięk miało w Trzemesznie powstanie kościuszkowskie. W mieście i jego okolicy działali emisariusze oraz patrole powstańcze wysyłane z Gniezna. Warto nadmienić, że z Trzemeszna pochodził szewc Jan Kiliński, bohater insurekcji kościuszkowskiej w Warszawie.
W 1807 roku Trzemeszno znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego, jednak w 1815 roku ponownie dostało się pod panowanie pruskie i weszło w skład Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
W okresie po włączeniu Trzemeszna w struktury Wielkiego Księstwa Poznańskiego, miasto rozwijało się wolniej niż w II połowie XVIII wieku. Zaszły natomiast znaczne zmiany w dziedzinie demografii. Liczba mieszkańców szybko urosła i zmienił się jej skład narodowościowy i wyznaniowy. Gdy w 1818 roku żyło w mieście 1367 osób, to w 1831 roku było ich już 1703, a w 1837 roku Trzemeszno liczyło 2167 mieszkańców. W dużej mierze było to spowodowane napływem ludności niemieckiej oraz żydowskiej. Jednak mimo tego oraz usilnej germanizacji prowadzonej przez pruskie władze zaborcze, Trzemeszno zachowało wybitnie polski charakter .
W 1836 roku władze pruskie przeprowadziły kasację klasztoru kanoników. Ówczesny opat Edward Markowski złożył swą godność i został proboszczem parafii, a zabudowania klasztorne uległy rozbiórce.
W 1848 roku podczas Wiosny Ludów, Trzemeszno stało się jednym z głównych ośrodków polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego w Wielkopolsce. W końcu marca zebrał się w mieście oddział 1500 powstańców. Pruscy żołnierze uderzyli na miasto 10 kwietnia, w sile około tysiąca ludzi. Wywiązała się potyczka w wyniku której zginęło 16 Polaków, a 30 zostało rannych. Prusakom pomagali w walce miejscowi Niemcy i Żydzi, co wywołało ogromne oburzenie ludności polskiej. Doszło do zamieszek, w wyniku których zginęło 4 Żydów, pobito wielu Niemców i Żydów, a ich domy zostały splądrowane.
Duże tradycje w walce o sprawę polską miało trzemeszeńskie gimnazjum. W 1844 roku powstało w nim tajne stowarzyszenie uczniów gimnazjalnych „Sarmatia”, a od 1861 roku działało tajne Towarzystwo Narodowe „Zan”. Uczniowie gimnazjalni wzięli też masowy udział w powstaniu styczniowym. W odpowiedzi na to, władze pruskie w dniu 5 marca 1863 roku zamknęły gimnazjum. Na jego miejsce w 1866 roku powołano szkołę międzywydziałową, którą w 1871 roku przemianowano na progimnazjum. Trzemeszeńska szkoła wykształciła wiele wybitnych osób, które odegrały poważną rolę w różnych dziedzinach życia. Byli to między innymi: przemysłowiec Hipolit Cegielski, działacz gospodarczy dr Józef Kusztelan, okulista i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Bolesław Wicherkiewicz, jeden z dyktatorów powstania styczniowego generał Marian Langiewicz, profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego: ks. Władysław Chotkowski i Kazimierz Zimmermann, działacz narodowy Józef Chociszewski oraz Prymas Polski Florian Stablewski.
Powstanie styczniowe odbiło się szerokim echem w samym mieście. Poprzez Trzemeszno udawała się do powstania ludność całej okolicy, a nawet cudzoziemcy. Oddział powstańczy zorganizował Trzemesznianin, Albin Zimmermann. Mieszczanie tłumnie brali udział w nabożeństwach błagalnych, na których wygłaszano kazania patriotyczne.
Po upadku powstania styczniowego zaniechano myśli o zbrojnym odzyskaniu niepodległości, a zajęto się ekonomicznym i kulturalnym rozwojem społeczeństwa polskiego. W 1865 roku założono w Trzemesznie Kasę Pożyczkową. Od 1874 roku działało Towarzystwo Przemysłowe, które aktywnie działało na polu kultury i oświaty. Powołano do życia biblioteczkę parafialną, a po 1880 roku powstał oddział Towarzystwa Czytelni Ludowych. W roku 1894 powstało gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.
W drugiej połowie XIX wieku Trzemeszno przekształciło się w nowoczesne miasteczko, z rozwijającym się przemysłem. W 1867 roku liczyło 3976 mieszkańców, w 1888 roku 4766, a w 1909 roku żyło w nim 5195 osób. Odsetek ludności polskiej kształtował się w okolicach 80 procent. Na początku XX wieku pracowali w mieście przedstawiciele 23 zawodów rzemieślniczych. Z zakładów wytwórczych istniały farbiarnia, olejarnia, krochmalnia i mleczarnia spółdzielcza. Powstała fabryka wyrobów cementowych i dwie wytwórnie maszyn rolniczych. Duże znaczenie dla rozwoju miasta, miało uruchomienie w 1872 roku linii kolejowej łączącej Trzemeszno z Poznaniem, Inowrocławiem i Toruniem.
Wybuch I wojny światowej powstrzymał rozwój miasta. Mimo że Wielkopolska nie była objęta działaniami militarnymi, to jednak skutki wojny były dla mieszkańców bardzo odczuwalne.
27 grudnia 1918 roku rozpoczęło się powstanie wielkopolskie. W Trzemesznie szybko sformowano oddział powstańczy, którego dowódcą został Władysław Wlekliński. Usunięto niemieckich urzędników, a komendantem miasta obwołano Edmunda Sędzierskiego. Spod panowania pruskiego, Trzemeszno zostało oswobodzone samodzielnie, przez mieszkańców miasta już 28 grudnia 1918 roku.
Odzyskanie niepodległości i pierwsze lata w wolnej Polsce sprzyjały rozwojowi handlu i ogromnie rozdrobnionego rzemiosła. Sytuację komplikowała jednak ogromna inflacja, bezrobocie, a później kryzys gospodarczy. Wielu osobom pomagały instytucje społeczne i charytatywne, spora grupa korzystała z dożywiania w kuchniach dla bezrobotnych. W 1935 roku istniało w mieście 97 placówek handlowych oraz 13 zakładów gastronomicznych.
Mimo trudności gospodarczych, kwitło życie kulturalno-oświatowe. Organizatorami wielu przedsięwzięć kulturalnych były: Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo Przemysłowe, Koło Śpiewacze, Związek Harcerstwa Polskiego, Towarzystwo Przyjaciół Sceny oraz Towarzystwo Mandolinistów. Istniało kino którego właścicielami byli J. Mikulski i P. Kawecki. W 1937 roku ukazał się tygodnik informacyjno-gospodarczy „Kosynier” redagowany przez Kazimierza Majewskiego. Pisząc o życiu kulturalno-oświatowym, należy podkreślić wybitną rolę Państwowego Gimnazjum Klasycznego. Nie tylko umożliwiało ono zdobycie wiedzy, szerokiej grupie młodzieży z różnych warstw społecznych, ale też znaczna część grona pedagogicznego popularyzowała wiedzę i oświatę, poprzez organizowanie otwartych odczytów i wykładów.
1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. 10 września po kilkugodzinnej walce, Wehrmacht zajął miasto. Zaprowadzono wówczas nowy okupacyjny porządek oraz przystąpiono do eksterminacji polskiego społeczeństwa. Od 9 do 11 września rozstrzelano 19 osób, a 5 października we wsi Kocin w masowej egzekucji zginęło 27 obrońców miasta i okolicy. Prowadzono politykę biologicznego wyniszczenia Polaków, niszczono polskie życie kulturalne i religijne. W 1940 roku w bazylice urządzono magazyn umundurowania, a w budynku gimnazjum zlokalizowano wojskowy magazyn żywności. Terroryzowana i szykanowana ludność polska nie zachowywała się wobec okupanta biernie. Mimo grożących niebezpieczeństw, w mieście działała między innymi Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich oraz Szare Szeregi.
Po 1945 roku przed mieszkańcami Trzemeszna stanął ogrom zadań. Pierwszym z nich było powołanie Komitetów Obywatelskich, których zadaniem było uruchomienie przedsiębiorstw oraz urządzeń komunalnych. Komitety szybko przekształciły się w zarządy miejskie oraz gminne. Odbudowa życia gospodarczego nie należała do rzeczy łatwych. W pierwszej powojennej ewidencji zakładów, stwierdzono istnienie mleczarni, 2 piekarń, browaru, krochmalni, olejarni, rzeźni, cementowni, stolarni oraz gazowni, elektrowni i wodociągu. Większość przedsiębiorstw udało się uruchomić w zaledwie kilka miesięcy po zakończeniu okupacji. Największy rozwój przemysłu nastąpił w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Ponad trzykrotnie wzrosła wówczas liczba zatrudnionych w tej gałęzi gospodarki. Największym zakładem, zatrudniającym ponad 1000 osób były Pomorskie Zakłady Materiałów Izolacyjnych „Izopol”, które uruchomiono w 1969 roku. Przedsiębiorstwo miało poważny wkład w finansowy i organizacyjny rozwój miasta. Dzięki niemu, znacznie rozbudowano osiedle mieszkaniowe, zakład partycypował między innymi w kosztach budowy przedszkola, sieci wodociągowej, oczyszczalni ścieków i ośrodka zdrowia.
Ważną rolę odegrała spółdzielczość. Zaraz po zakończeniu wojny powstała spółdzielnia spożywców. Utworzono sieć placówek handlowych, zorganizowano piekarnię, rozlewnię wód gazowanych i masarnię. Oświatowy i kulturalny rozwój mieszkańców miasta zapewniało szkolnictwo podstawowe i ponadpodstawowe, dom kultury i biblioteka publiczna. Wielkim wyzwaniem dla mieszkańców miasta była odbudowa bazyliki i gimnazjum, spalonych w 1945 roku przez uciekające wojska hitlerowskie.
Ostatnie dziesięciolecie XX wieku było okresem sprzyjającym rozwojowi Trzemeszna. W 1998 roku na terenie miasta i gminy istniało ponad 450 podmiotów gospodarczych, wśród nich między innymi 20 produkcyjnych, ponad 150 usługowych i około 130 handlowych. W 1999 roku na skutek reformy administracyjnej kraju, Trzemeszno znalazło się w powiecie gnieźnieńskim w województwie wielkopolskim.